Ngược dòng thời gian với khối lượng gần ba mươi tiểu thuyết lịch sử như: Gái thời loạn, Chiếc ngai vàng, Chàng đi theo nuớc, Cái hột mận, Ai lên phố Cát, Người thù mặt trời, Chế Bồng Nga, Đỉnh Non Thần, Chàng áo xanh, Bóng cờ trắng trong sương mù, Tiếng khóc trong sương, Cánh buồm thoát tục, Việt Nam- Ngươi đi đâu ?; Cưỡi đầu voi dữ, Treo bức chiến bào, Trong cơn binh lửa, Ái tình và sự nghiệp, Thành bại với anh hùng, Tình ngoài muôn dặm; Theo lớp mây đưa, Rỡn sóng Bạch đằng, Sầu lên ngọn ải, Trăng nước Hồ Tây, Gửi cái xuân tàn, Giấc mơ bạo chúa v.v... được sáng tác từ 1932- 1942, cho thấy, Lan Khai là nhà văn có số lượng tiểu thuyết lịch sử lớn nhất ở thế kỉ XX. Đương thời các cây bút như Ngô Tất Tố, Nguyễn Tử Siêu, Nguyễn Triệu Luật… viết tiểu thuyết lịch sử, nhằm tái hiện "đầy đủ" các sự kiện và "nguyên mẫu" nhân vật, nhưng trong các tiểu thuyết lịch sử của mình, Lan Khai lại có hướng đi riêng. Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết của ông được nhìn qua lăng kính của một nhà cách tân tiểu thuyết. Do vậy, muốn khám phá tiểu thuyết lịch sử của Lan Khai, cần tìm hiểu ý thức nghệ thuật đương thời của nhà văn.

2f354c7c89b652537ced98ebe53c9bf61624844123.jpg

Chàng đi theo nước

Trong 17 năm cầm bút (1928 – 1945), ông để lại cho nền văn học VN hàng trăm tác phẩm đủ các thể loại. Chỉ tính từ 1939 đến 1942, Lan Khai đã để lại gần 50 cuốn sách các loại, có thể chia làm ba loại: tiểu thuyết tâm lý xã hội, tiểu thuyết lịch sử và tiểu thuyết đường rừng. Ngoài ra ông còn viết Nghiên cứu lý luận văn học, dịch sách và sưu tầm văn học dân gian các dân tộc thiểu số vùng cao. Tiểu thuyết lịch sử: Ai lên Phố Cát (Tân Dân xuất bản, 1937); Chiếc ngai vàng (Tân Dân xuất bản, 1937); Cái hột mận (Tân Dân xuất bản, 1938); Gái thời loạn (Tân Dân xuất bản, 1938); Liếp-Li (Tân Dân xuất bản, 1938); Bóng cờ trắng trong sương mù (Tân Dân xuất bản, 1940); Cưỡi đầu voi dữ (Tân Dân xuất bản, 1940); Cánh buồm thoát tục (Tân Dân xuất bản, 1941); Đỉnh non thần (Tân Dân xuất bản, 1941); Người thù của mặt trời (Thành Cát Tư Hãn) (Hương Sơn xuất bản, 1941); Gửi cái xuân tàn (1941); Theo lớp mây đưa (Tân Dân xuất bản, 1942); Tình ngoài muôn dặm (Tân Dân xuất bản, 1942); Trăng nước Hồ Tây (Hương Sơn xuất bản, 1942); Trong cơn binh lửa (Kiến Thiết xuất bản, 1942); Thành bại với anh hùng (Quốc Gia xuất bản, 1942); Rỡn sóng Bạch Đằng (viết cùng Nguyễn Tố. Duy Tân xuất bản, 1942); Sầu lên ngọn ải (Duy Tân xuất bản, 1942); Ái-tình và sự-nghiệp (Đời Mới xuất bản, 1942); Chàng kỵ-sĩ (Đời Mới xuất bản, 1943); Treo bức chiến bào (Hương Sơn xuất bản, 1949);

24c3ad464c64b10d244868f8c8c060d11624844172.jpg

Chàng kỵ sĩ

Việt Nam Danh Tác - Chiếc Lư Đồng Mắt Cua

“NHƯNG LÚC NÀY TÂM NGÀ NGÀ SAY RƯỢU, tỏ ý say thêm đối với nghề nghiệp, khổ phách gõ xinh hơn mọi lần, tiếng phách ròn vui như tiếng chim buổi sớm mai trong bụi cây. Trái với tiếng phách vui, giọng hát Tâm đượm mùi sầu xứ, mỗi hơi chuyển từ làn này sang làn khác là một giọng cảm động đầy tha hương thương nhớ…Tâm nhìn làn khói mà hát, mắt long lanh tiếng hát có tinh thần và nhiều chữ mở, nhiều hơi mớm rất thần tình. Một giọng hát đẹp này vẳng lên vào một trường hợp cảm động lúc năm đã hồ tàn hình như đủ gột hết khỏi người Tâm tất cả những bẩn thỉu chát vào kể tư lúc dấn thân và nghề.”

1a2aaa2ceef7d0f233edb1bbd91f8da41624845382.jpg

Chiếc lư đồng mắt cua

Không ai dám tự phụ đã hiểu hết truyện Kiều, dù rằng có người thuộc Kiều từ đầu đến cuối.

Hiểu đây không phải là hiểu ý nghĩa cao xa, triết lý của truyện Kiều, hoặc giá trị văn chương nghệ thuật của văn Kiều, hoặc dụng ý thầm kín của tác giả khi viết cuốn truyện văn-chương tuyệt tác đó.

Hiểu đây là hiểu những điển cố, những chữ lấy ở sách Tàu, thơ Tàu, những chữ lấy ở ca dao ngạn ngữ ta cùng những chữ cổ hoặc những chữ dùng quen mà tới nay không ai biết xuất xứ và ý nghĩa đích xác.

Truyện Kiều là một kho tài liệu vô tận về từ ngữ và điển cố văn-chương. Không hiểu truyện Kiều là một điều thiệt thòi rất lớn cho từ ngữ học Việt Nam. Điều đó dĩ nhiên là không nên có.

Nhận thấy rõ điều đó, xưa nay nhiều văn nhân học giả đã dụng công chú thích, hay chú giải chuyện Kiều.

Tuy nhiên vẫn chưa đủ. Từ Nguyễn văn Vĩnh, Bùi khánh Diễn, tới Bùi Kỷ, Trần Trọng Kim và thi sĩ Tản Đà, có thể nói hết thảy các nhà chú giải đều chỉ chú trọng đến các điển cố và « chữ sách » dùng trong truyện Kiều. Còn những chữ « nôm » thì hình như người ta cho là không cần giải nghĩa, có ý cho rằng chữ nôm thì ai mà chẳng hiểu.

Thật ra, nhiều tiếng nôm hoặc cho là nôm khó hiểu vô cùng. Và sự thật trong các khoa thi cấp trung học, đã xảy ra cái tình trạng này : thí sinh giải thích điển cố và chữ sách Tàu rất thông, mà khi hỏi đến nghĩa một vài tiếng nôm thì không sao đáp nổi. Tình trạng đó, không nên để kéo dài.

Nhất là hiện giờ tiếng Việt đã được dùng là chuyển ngữ, tiếng Việt cần được giải thích rõ ràng hơn, để xứng đáng là quốc văn một nước độc lập.

Nghĩ vậy nên chúng tôi để tâm nghiên cứu một số vừa chữ nôm vừa chữ Hán bấy lâu bị hiểu lờ mờ đại-khái trong truyện Kiều, mục đích muốn giúp ích phần nào cho các Giáo-sư trong giờ giảng văn, và các sinh viên, học sinh về môn Việt-ngữ.

5d696f596e55982008f312be7dad63de1624868457.jpg

Chữ nghĩa truyện Kiều

Chuyện Đời Xưa Của Trương Vĩnh Ký – Người Giữ Lửa Cho Tiếng Việt Miền Nam là quyển sách bán chạy nhất và đi vào lòng dân chúng nhiều nhất trong số hàng trăm tác phẩm của nhà văn này. In đi in lại nhiều lần, năm 1914 đã in tới 9000 bản trong một quốc gia lúc đó dân số chưa đầy 15 triệu với đường sá lưu thông không thuận tiện, sách báo in ở Sài Gòn lưu hành ra Trung và Bắc không phải là chuyện sinh lợi… Khi chữ Quốc ngữ phát triển đã vững vàng thì quyển sách này lại là món hàng được các nhà xuất bản ưa chuộng.

Tại sao quyển truyện khổ nhỏ, số trang không nhiều lại có sức thu hút như vậy?

Chính là nhờ ông Trương khi viết đã nhằm vào hai mục tiêu căn bản rất hợp lý. Và ông đã đạt được gần như trọn vẹn điều mình đưa ra:

1. Giáo dục về luân lý. Cho người đọc thấy những bài học tốt dùng trong cách ở đời của cả nam lẫn nữ, cách ứng xử phải đạo vào trạng huống cần thiết, đề phòng kẻ xấu, chớ cả tin, chớ cho rằng mình hay giỏi vì trên đời còn nhiều kẻ giỏi hơn mình…

2. Dùng tiếng Annam (Việt Nam) ròng. Trong toàn quyển truyện không hề có chuyện cố gắng làm văn chương một cách kịch cỡm. Mặc dù tô điểm văn chương không hẳn là xấu, ông chỉ sử dụng tiếng Việt thường nhật, với những từ ngữ của giới bình dân (tưởng đã xong đời, dồi quách, lẽo đẽo theo quấy, đút trây, trơ trơ mặt địa, đói xơ mép…). Người đọc đón nhận nồng nhiệt cũng vì lẽ đó. Nó gần gũi với người đọc trong từng câu chuyện đã đành, nó còn không cách xa về ngôn từ để kén chọn độc giả như là những tác phẩm bác học kiểu Đoạn Trường Tân Thanh, Chinh Phụ Ngâm, Cung Oán Ngâm Khúc, Tần Cung Nữ Oán Bái Công, Lưu Nữ Tướng, Dương Từ Hà Mậu, Kim Thạch Kỳ Duyên, Lôi Phong Tháp, Tây Du Diễn Truyệ Nó cũng dễ bắt ta tiếp tục đọc cho tới hết quyển, trái với những tác phẩm thuộc lớp trung lưu mà những nhà làm văn học sử gọi là tác phẩm bình dân như Trần Đại Lang, Trinh Thử, Trê Cóc, Thoại Khanh Châu Tuấn, Lý Công, Nữ Tú Tài, Nhị Độ Mai, Phan Trần…

Lời khuyên của Biên tập viên dành cho việc đọc cuốn sách

Chuyện đời xưa là cuốn sách tổng hợp những câu chuyện khôi hài thích hợp để đọc vui xả hơi sau ngày làm việc mệt nhọc cho cả người lớn lẫn trẻ em. Ngoài ra, cuốn sách này dành cho những người chú ý tìm hiểu/nghiên cứu ngôn ngữ - văn chương Nam Bộ, hoặc biên soạn từ điển tiếng Việt, cũng phải cần đọc nó, vì bên trong chứa đựng rất nhiều tiếng địa phương độc đáo của miền Nam nước Việt, một thứ văn liệu quý hiếm xác thực để làm việc.

Về các sự kiện trong truyện, tác giả còn khéo léo cho thấy sinh hoạt của dân chúng, hầu hết là vào đầu thế kỷ XIX, nên đây là nguồn tư liệu dồi dào về những chi tiết của cuộc sống dân ta mà gần như ngày nay không thể thấy được, không thể hiểu được cho tường tận do sự thay đổi của xã hội (ăn ong, ăn bánh lớ, cái chày mổ, đèn ló của ăn trộm, mõ ống, sư làm đám, hầm bắt cọp, bắt chồn, tục mai dong, tục ở rể, thách cưới, ăn chè trưa, thầy pháp trừ tà, ăn cướp trên sông…).

670804577b3bed11f2f6fa57a40ae6a11625042900.jpg

Chuyện đời xưa

Huỳnh Tịnh Paulus Của hay Huỳnh Tịnh Của người tỉnh Bà Rịa, ông thông thạo Hán và Pháp Văn. Năm 1881, được bổ ngạch Đốc phủ sứ, phụ trách công việc phiên dịch các văn án cho nhà cầm quyền Pháp tại Việt Nam.

Ông cũng là nhà văn quốc ngữ tiền phong cộng tác với Gia Định báo. Tác phẩm quan trọng trong văn nghiệp của ông rất có giá trị, đó là quyển Đại Nam Quốc Âm Tự Vị, in thành 2 tập, tập I in năm 1895 từ mẫu tự A đến L, tập II in năm 1896 từ M đến X, cả hai quyển đều in tại Sàigòn do nhà in Imprimerie REY, CURIOL & Cie, Rues Catinat & d"Ormay. Năm 1983, nhà sách Khai Trí có in lại 2 tập của quyển tự vị nầy.

 Chuyện Giải Buồn Quyển 1 gồm có:
1. CHÍ KHÍ CAO
2. CẦU TIẾNG CHƯỞI CHO RỤNG LÔNG VỊT
3. ĐỊA NGỤC Ở MIỀN DƯƠNG GIAN
4. ĂN MÀY XIN VÀNG NÉN
5. ĐẦU THAI BA KIẾP
6. KIỆN MẤT NÀNG DÂU
7. PHẬT ĐỔ MỒ HÔI
8. MƠ TƯỞNG VIỆC KHÔNG CÓ
9. NÓI MỊ
10.CHUYỆN MÌNH THÌ QUÁNG
11.ANH EM RUỘT GIÀNH GIA TÀI
12. VẼ HÌNH VAY BẠC
13.CHUYỆN VƯƠNG-THẬP
14. TÍCH CỌP LẠY
15. CHUYỆN CẢNH THẬP BÁT
16.CỌP CÓ NGHĨA
17.ĐUỔI YÊU QUÁI
18.RỦ NHAU CHẾT MỘT LƯỢT
19. BỐN MƯƠI NGÀN
20. BỢM BẢI
21.MẮC LỪA
22. CHỒN ĐẤT THƠ THỦY
23. CHUYỆN ÔNG TẤN SĨ LƯNG MỌC LÔNG DÊ
24.LẬP TỰ CHO CHÁU
25.NỢ KHÔNG TRÔNG TRẢ
26. CHUỘT CÓ NGHĨA
27. CHUYỆN NGƯỜI ĐINH TIỀN KHÊ
28. CHUYỆN THÂY MA LÀM DỮ
29.CHUYỆN HỌ THÂN
30.CHUYỆN ÔNG XA KÍNH
31.CHUYỆN ÔNG LƯU BÁ ÔN
32.CÓ PHƯỚC LÀM QUAN
33. CHUYỆN NHẬM TÚ
34. TRƯƠNG THÀNH
35. SỰ TÍCH CON BÀN BÀO
36.CHUYỆN MỘT VÌ TƯỚNG QUÂN
37.BÀN CHIÊM BAO
38. TRỒNG LÊ
39.ĐẠO BẠCH LIÊN
40. THẦY ĐẠO SĨ Ở NÚI LAO SƠN
41.PHÉP MA
42. SỰ TÍCH CŨ
43. HUÌNH SANH
44. ĐÔNG PHƯƠNG SÓC
45. CÔNG GIÃ TRƯỜNG
46. THI THÀNH HOÀNG
47. HAI ANH EM HỌ THƯƠNG
48. LỘC ĐỜI
49. NHÍP CHÁNH
50. NGƯU THÀNH CHƯƠNG
51.LIỂU SANH
52.CHUYỆN HƯỚNG-KlỂU
53. CHỊU ÁN OAN
54. CHUYỆN CON THẢO
55. CHUYỆN NGƯỜI BÁN VẢI
56.CÙ DỤC
57. DIÊM LA
58. CHUYỆN THƯƠNG TAM QUAN
59.CHUYỆN ÔNG TẾ VÕ KHI CÒN NHỎ
60.CHUYỆN NGƯỜI CAO LỚN
61. LIỂU TÚ TÀI
62. CHUYỆN LƯU HỖ
63. CON RƯỢU
64. CHÓ KHÔN
65.THẦN NÚI
66. CHUYỆN THẦY THUỐC
67.TỐNG QUỐC ANH
68. CHÓ BIẾT CỨU CHỦ

450186b17134525bda84b27603c797f91624872041.jpg

Chuyện giải buồn Q1

Trong số các tác phẩm đã từng công bố qua hơn 50 năm cầm bút sáng tác của mình, ta thấy nhà văn Sơn Nam thường độc lập sáng tác, rất hiếm có trường hợp cùng đứng tên với tư cách đồng tác giả.

Chuyện Xưa Tích Cũ là một ngoại lệ. Thực ra, ngay từ đầu, Chuyện Xưa Tích Cũ là một tập sách được nhà văn Sơn Nam công bố với tư cách là người sưu tầm và viết lại. Những câu chuyện ta gặp ở đây thật quen thuộc như đã từng đọc, từng nghe kể đâu đó qua sách vở hoặc qua truyền miệng, được phổ biến chủ yếu ở vùng đất phương Nam. Sau khi xuất bản lần đầu Chuyện Xưa Tích Cũ, với sự cộng tác của nhà báo Tô Nguyệt Đình, nhà văn Sơn Nam đã có nhiều sửa chữa và bổ sung, đặc biệt là thêm nhiều mẩu chuyện đã được truyền tụng ở phía Bắc, do đó tập sách thêm phần dày dặn và đầy đủ hơn.

Với mong muốn từng bước giới thiệu với bạn đọc đầy đủ các tác phẩm của nhà văn Sơn Nam đã công bố từ trước khi trao quyền sở hữu tài sản cho Nhà xuất bản Trẻ, chúng tôi cho xuất bản Chuyện Xưa Tích Cũ, theo bản in năm 2002 của Nhà xuất bản Phụ nữ (Hà Nội) - sách có sự chỉnh lý, hoàn thiện của chính tác giả - và nằm trong bộ sưu tập của cố họa sĩ Nguyễn Việt Hải - người đã thiết kế và trình bày bộ sách Sơn Nam theo hình thức mới như hiện nay.

Đây là tập sách thứ 18 trong toàn bộ tác phẩm Sơn Nam. Tuy chưa là tập cuối cùng được xuất bản lại nhưng Chuyện Xưa Tích Cũ có ý nghĩa riêng của nó. Nó đánh dấu kỷ niệm lần thứ 81 ngày sinh của nhà văn Sơn Nam theo giấy khai sinh (10.12.1926 - 10.12.2006).

Chuyện Xưa Tích Cũ là món quà nhỏ mừng lễ đại thọ của nhà văn Sơn Nam. Mong ông từng bước vượt qua cơn bệnh tuổi già để tiếp tục chuyện trò cùng bạn đọc mến mộ ông qua những sáng tác mới của mình.
Nhà xuất bản Trẻ
***
Sơn Nam tên thật là Phạm Minh Tài sinh ngày 11 tháng 12 năm 1926, tại làng Đông Thái, quận An Biên, tỉnh Rạch Giá. Do sự nhầm lẫn của nhân viên hộ tịch, tên khai sinh của ông bị viết sai thành Phạm Minh Tày.

Thuở nhỏ ông học tiểu học tại quê nhà, rồi học trung học tại Cần Thơ. Năm 1945, ông tham gia Thanh niên Tiền phong, giành lấy chính quyền ở địa phương, rồi lần lượt tham gia công tác ở Hội Văn hóa cứu quốc tỉnh, phòng Chính trị Quân khu, phòng Văn nghệ Ban Tuyên huấn Xứ ủy Nam Bộ. Bút danh Sơn Nam ra đời trong thời gian này, để tưởng nhớ người phụ nữ Khmer đã cho ông bú mớm thời thơ ấu. Sau Hiệp định Genève 1954, ông về lại Rạch Giá.

Năm 1955, ông lên Sài Gòn cộng tác với các báo: Nhân loại, Công Lý, Ánh sáng, Tiếng chuông, Lẽ sống...

Năm 1960-1961, bị chính quyền Việt Nam Cộng hòa bắt giam ở nhà lao Phú Lợi. Ra tù, ông tiếp tục làm báo, viết văn và khảo cứu về Nam Bộ. Sau 1975, ông tiếp tục hoạt động trên lĩnh vực văn hóa văn nghệ. Ông là hội viên Hội Nhà văn Việt Nam.

Nhà văn Sơn Nam đã viết nên nhiều tác phẩm dấu ấn, ông được nhiều người gọi yêu là "ông già Nam Bộ", "ông già đi bộ’, "pho từ điển sống về miền Nam" hay là "nhà Nam Bộ học". Toàn bộ các sáng tác của ông được Nhà xuất bản Trẻ tại thành phố Hồ Chí Minh mua bản quyền. Ông qua đời ngày 13 tháng 08 năm 2008 tại Thành phố Hồ Chí Minh.
***
Hồ Lưu là một vị quan ác. Năm 62 tuổi, ông ta chết. Diêm vương lật sổ thấy tội trạng còn quá nặng nên bắt buộc ông ta đầu thai làm con ngựa. Ông Hồ Lưu (tức là con ngựa), lớn lên bị tên này bạc đãi thúc đầu gối vào hông, cưỡi không cần yên. Hồ Lưu buồn bã quá, nhịn đói không ăn cỏ, ba bốn ngày sau thì chết.

Diêm vương nổi giận:

- Thằng này trốn tội! Phải đền tội cho đủ mới được trở về đây tự vận như vậy là ăn gian. Bèn cho Hồ Lưu đầu thai lần nữa, hóa ra con chó. Hồ Lưu tủi phận nhưng không dám tự vận như trước. Anh ta bèn nghĩ ra một kế: “Mình cứ cắn ông chủ mình. Ông chủ nổi quạu, sẽ đập mình chết”.

Hồ Lưu thi hành như ý định. Chủ nhà ngỡ là chó điên nên đập chết.

Diêm vương hay được, bèn sai quỷ sứ đánh vong hồn Hồ Lưu hèo rồi phán:

- Mày phải đầu thai lại. Tội của mày trả chưa hết mày còn đòi trốn hoài. Phen này, phải đầu thai trở thành con rắn.

Con rắn Hồ Lưu liền bị nhốt trong ngục, bò tới bò lui. Sau cùng anh ta khoét hang vượt ngục. Biết rằng tự tử hay cắn người đều là trọng tội, anh ta bèn giả bộ bò ra ngoài, nầm giữa đường mà ngủ. Tình cờ một chiếc xe ngựa chạy qua, cán rắn đứt làm hai.

Diêm vương phán:

- Bấy lâu nay, mi cực khổ nhiều quá rồi. Ta không nỡ hành tội nữa. Vậy thì mi được phép đầu thai về dương thế để làm quan mà cai trị dân lấy tên là Lưu Công.
...

acb6b28280bc530ebdae6628e5ea54351626224922.jpg

Chuyện xưa tích cũ

Một ông quan cương trực, biết làm kinh tế    


Quỳnh Đôi - Quỳnh Lưu - Nghệ An quê ông là một làng khoa bảng nổi tiếng cả nước. Đương thời có câu: “Bắc Hà Hành Thiện, Hoan Diễn Quỳnh Đôi”. Trong suốt lịch sử giáo dục, khoa cử Nho học (1075-1919), làng Quỳnh có đến 9 tiến sĩ, 5 phó bảng, và hàng trăm cử nhân, tú tài, trong đó có những học giả xuất sắc như Hồ Sĩ Dương (1622-1682), Hồ Sĩ Đống (1729-1785)… Thân phụ ông là Hương cống Phạm Đình Trọng (đậu năm 1813) là một nhà giáo nổi tiếng hay chữ, làm quan đến chức Đốc học, có nhiều học trò đậu cử nhân, phó bảng, tiến sĩ. Khi làm giám khảo trường thi Thanh Hoá, Phạm Đình Trọng không chịu khuất quan đầu tỉnh định tư túi mà mất chức. Cũng ngẫu nhiên trong thời gian ấy, ông thông gia với ông và cũng là người Quỳnh Đôi - Phó bảng Hồ Trọng Điển làm Đốc học và giám khảo trường thi Nghệ An cũng bị chuyển công tác vì lý do tương tự.


Chịu ảnh hưởng bản tính của cha, của cả người dân xứ Nghệ, Phạm Đình Toái luôn luôn cương trực nên không được lòng quan trên. Sau khi đậu cử nhân (năm 1843) ít lâu, ông được bổ làm quan ở nhiều nơi, từ Sơn Tây đến Quảng Ninh, Bình Định, Kinh đô, giữ nhiều chức vụ từ Huấn đạo, Tri huyện, Tri phủ, Án sát, Bố chánh, Quản đạo, đến Ngự sử viên ngoại lang. Hàm cao nhất là Tứ phẩm. Hai lần ông bị biếm chức. Lần đầu (1865) khi còn làm việc ở Kinh đô, do bất đồng với phái chủ hoà Phan Thanh Giản, ông bị đẩy đi chống dịch tễ ở Quảng Nam. Không lâu sau đó, ông được khôi phục làm Tri huyện, rồi Quản đạo ở Quảng Trị. Lần sau, khi ông đang dưỡng bệnh ở quê nhà, xảy ra vụ việc các họ kiện cáo tranh chấp nhau trong việc phong Thành hoàng làng, có người lợi dụng tố cáo ông cho người làng quê mình xây đình cao hơn điện Thái Hoà của vua. Vì việc này ông bị giáng hai cấp. Bấy giờ, ở nhiều nơi giặc cướp nổi lên làm cho dân tình khốn khổ, ông xin mộ quân đi dẹp yên, do đó mới được phục chức Tri phủ Lâm Thao, rồi Án sát Sơn Tây.

 
Mùa thu năm 1872, đang nghỉ hưu ở Hà Nội, nhân một chuyến về quê, có mấy người cùng tổng đến đề nghị ông giúp đỡ tiền của và đứng chủ trì khai hoang một vùng chua mặn ở cách làng Quỳnh Đôi 5km. Thương dân, ông vui vẻ nhận lời. Ông dời cả nhà sang ở nơi khai hoang. Ông đã tổ chức cho dân ngăn mặn, rửa chua, khai hoang làm nên ruộng vườn tươi tốt. Để có điều kiện chăm lo cho dân vùng đất mới, ông đã bán hầu hết ruộng đất tài sản của mình, còn quyên góp bạn bè và những người hảo tâm. Chưa đến 10 năm đã hình thành nên làng Đồng Xuân với hơn 10 hộ và hơn 30 mẫu ruộng đất. Sống thanh bần giữa những người dân nghèo nhưng lòng ông thanh thản. Ngoài việc chăm lo cho dân sản xuất, ông còn dạy học, bốc thuốc, ngâm vịnh cùng bạn bè. Ông dịch thơ Đào Uyên Minh (365-427) - nhà thơ lớn Trung Quốc thời nhà Tấn mà như làm thơ để nói lòng mình:


“Mái nam ngất ngưởng tựa ngồi

Dừng chân nhà dẫu hẹp hòi cũng yên…

…Giàu sang nào phải lòng ta,

Làng tiên hầu dễ hẹn mà được chưa...”

(Quy khứ lai từ diễn ca)


Năm 1893, đạo sắc vua Thành Thái đánh giá ông “làm việc đầy đủ, học rộng kinh diên, chính sự tài giỏi, một niềm giữ lòng trung, lấy đạo nghĩa chăm mọi việc, nhiều năm khó nhọc, giúp rập hết tài năng”. Vua thừa nhận “một chốc hiểu lầm, nghe lời tấu bậy” và quyết định khôi phục nguyên hàm cho ông, lại còn ban cho ông 4 chữ tỏ lời khen: “Hiếu học, hành thiện” (Nguồn: http://www.hopham.org).


Một nhà thơ tài năng rất yêu tiếng Việt


Tuy không đậu đại khoa nhưng tên tuổi Phạm Đình Toái vẫn thật sự nổi bật không chỉ ở quê hương mình. Ông là người có tài văn chương, sở trường về thơ quốc âm. Theo Trần Văn Giáp trong Lược truyện các tác gia Việt Nam (5, tr.403), Phạm Đình Toái là tác giả Quy khứ lai từ diễn ca, Tấn Đường Tống thi diễn âm, Quỳnh Lưu tiết phụ truyện, Đại Nam quốc sử diễn ca. Theo Lại Nguyên Ân - Bùi Văn Trọng Cường trong Từ điển văn học Việt Nam (1, tr.83), các tác phẩm của ông đã được xuất bản như Quy khứ lai từ diễn ca (dịch thơ Đào Uyên Minh) in năm 1872; Văn Vũ nhị Đế cứu kiếp chân kinh dịch ca in năm 1880; Trung dung diễn ca (diễn Nôm 33 chương sách Trung dung) in năm 1891; Khuyến hiếu diễn âm ca in năm 1895; Quỳnh Lưu tiết phụ truyện in năm 1900.


Trong khi hiệu đính và giới thiệu tác phẩm Quốc triều Hương khoa lục của Cao Xuân Dục (bản dịch của Nguyễn Thuý Nga, Nguyễn Thị Lâm), nhà nghiên cứu Cao Tự Thanh còn cho biết Phạm Đình Toái là tác giả 3 cuốn đầu Quốc triều Hương khoa lục. “Chính ông - tức Cao Xuân Dục (HSH chú) đã viết trong bài Tiểu dẫn Hương khoa lục rằng mình đã thừa hưởng công trình của Phạm Đình Toái (gồm 3 quyển chép từ khoa năm Đinh Mão, đời Gia Long 1807 đến năm Canh Ngọ, đời Tự Đức 1870) mà cụ thể là bản in năm 1873… và chỉ phải bắt đầu tiến hành toàn bộ việc thu thập và xác minh tư liệu, sắp xếp và biên tập nội dung của tác phẩm này từ quyển IV trở đi” (4, tr.17-18).


Nét đặc sắc ở danh sĩ Phạm Đình Toái là tinh thần tự hào dân tộc, lòng yêu tiếng Việt và thể thơ lục bát. Đề tựa tập Quốc âm từ điệu, ông viết: “…nước ta ở mếch về phương Nam, tiếng nói khác với Trung Quốc, học sinh nho giả dù học tập văn từ của Trung Quốc mà nói năng ca vịnh không xa rời tiếng bản quốc, đâu lại có thể cho chữ Hán là thanh tao mà trở lại chê quốc âm mình là thô bỉ được. Thể lục bát hay không tả hết”. Trên tinh thần trân trọng quốc âm, ông có những lời bình luận xác đáng về Truyện Kiều: “Kim Vân Kiều vần điệu réo rắt, chữ câu điêu luyện, nức tiếng miệng người, cả nước truyền tụng, thật là một tập thơ tuyệt diệu của tiếng Việt ta” (6, tr.181-182).


Đại Nam quốc sử diễn ca - một tác phẩm lịch sử giá trị nhờ công danh sĩ Phạm Đình Toái   


Công phu học tập, trau dồi tiếng Việt cũng như mơ ước “muốn bắt chước noi theo (Kim Vân Kiều truyện) để làm đầy đủ thêm khuôn mẫu cho văn hoá viêm bang” đã được Phạm Đình Toái thể hiện trong các tác phẩm diễn Nôm của mình mà tiêu biểu là Đại Nam quốc sử diễn ca, tác phẩm khiến ông được bạn đọc biết đến nhiều nhất.


Diễn ca lịch sử là một thể loại truyện vừa có tính chất sử học, vừa có tính chất văn học. Từ thế kỷ XVII, đã xuất hiện các tác phẩm có tiếng như Thiên Nam minh giám gồm 936 dòng, viết bằng thể song thất lục bát; Thiên Nam ngữ lục có 8136 dòng, viết bằng thể lục bát kèm theo 31 bài thơ chữ Hán được đặt xen vào sau các đoạn kể về từng thời, từng nhân vật xuất chúng. Nhưng phải đến Đại Nam quốc sử diễn ca, thể loại này mới được biết đến rộng rãi. “Đại Nam quốc sử diễn ca được coi là một tác phẩm lịch sử đích thực, một công trình “diễn ca quốc sử” có giá trị truyền đời, bên cạnh những tác phẩm tên tuổi khác như Đại Việt sử ký toàn thư, Việt sử thông giám cương mục…” (3, tr.219).

 
Thật ra, Đại Nam quốc sử diễn ca là một công trình của nhiều tác giả. Từ năm 1858, Cử nhân Lê Ngô Cát (1827-1875) làm việc ở Quốc sử quán được tiến cử vào việc sửa sách Sử ký quốc ngữ ca và viết xong sử ca trước năm 1860. Bản này được vua Tự Đức khen, ban thưởng cho một tấm lụa và 2 đồng tiền vàng nhưng chưa được đem in. Chính ông Cát đã ghi sự việc đó bằng câu lục bát ngất ngưởng:


“Vua khen thằng Cát có tài,

Ban cho chiếc khố với hai đồng tiền”


Phạm Đình Toái đã dùng tài năng văn học của mình nâng cao giá trị của bản diễn ca do Lê Ngô Cát soạn thảo. Ông rất sòng phẳng trong việc biểu dương thành quả của người đi trước. Trong Lời thuật ông viết: “Quốc sử diễn ca là do quan Án cao Lê Ngô Cát vâng lệnh soạn, quan Hình bộ Thị lang Phạm công Xuân Quế đã nhuận sắc… chép việc đủ mà rõ, không phải chỉ trẻ con đàn bà nơi đồng ruộng đọc lên mà biết, tuy là văn nhân học sĩ cũng thích xem…”. Ông cũng thẳng thắn chỉ ra những chỗ chưa đạt: “Nhưng lời văn phiền phức, người đọc chê là khó nhớ”. Do đó, ông đã gia công biên tập lại. “Tôi không tự lượng, trộm lấy sách ấy mà cắt bớt đi, rồi lại thêm vào những chỗ thiếu và sơ lược… Trải hai lần rét nóng mới xong thành sách, lại được quan Án nam Phan quân Đình Thực và các quan văn khác cùng nhuận chính thêm, so với những bản cũ thì giản dị mà trang nhã hơn… Nguyên bản của Lê Quân là 1887 câu (3774 dòng - HSH chú ), nay uốn nắn, gọt giũa thành 1027 câu, trong đó dùng nguyên tác 396 câu, đổi mới 631 câu”(2, tr.71-72).


Đại Nam quốc sử diễn ca trình bày ngắn gọn những sự kiện lớn của lịch sử dân tộc từ thời Hồng Bàng đến hết đời vua Lê Chiêu Thống (1788). Được viết với mục đích đề cao nhà Nguyễn, tác phẩm còn nhiều hạn chế: không nhìn thấy vai trò của quần chúng nhân dân trong lịch sử, đánh giá sai phong trào Tây Sơn, lại tỏ ra có cảm tình với quân xâm lược Mãn Thanh… Tuy vậy, nhiều trang tác phẩm diễn tả được lòng yêu nước và tự hào dân tộc của nhân dân ta, lại được thể hiện bằng những câu thơ lục bát nhuần nhị, uyển chuyển nên đã đi vào trí nhớ người đọc bao thế hệ. Các đoạn viết về Phù Đổng Thiên Vương, bà Triệu, Ngô Quyền… và đặc biệt là đoạn viết về Hai Bà Trưng thật cô đúc, khắc hoạ được bóng dáng lẫm liệt của 2 nữ anh hùng trong không khí chiến đấu và chiến thắng vang lừng của họ:

16cc5799e16aab5d6330c8d303a765f81624845018.jpg

Đại Nam quốc sử diễn ca

Tập « Đăng-Khoa-Lục-Sưu-Giảng » này do một vị Thượng-Thư triều Lê là Trần-Tiến biên soạn nói về căn bản của sự đỗ đạt, và thuật lại, để dẫn chứng, những mẫu chuyện vắn, nhấn-mạnh về phần đạo-đức, những chuyện đã thấy rõ trong mùa thi cử của thời xưa.

Ngoài một vài điểm khuyết-nghi bởi sự truyền khẩu, không có minh văn, cuốn « Đăng-Khoa-Lục-Sưu-Giảng » là một cuốn sách có tính cách triết-lý do người xưa đã dựa theo ĐẠO, ĐỨC mà viết ra để răn đời.

Chẳng những cuốn sách đó, đã có công dụng đặc biệt là trừng thanh, khuyến thiện (khuyên răn những ai chớ cậy có tài mà làm những điều trái với lương-tâm) phải nên gắng sức luyện chí, luôn luôn trông vào Đức và Hạnh, lại còn là một phương-trâm xử-thế dành riêng cho các anh, chị, em học-sinh trong hiện-đại.

Thực vậy ; vì gần đây trong giới nam, nữ học-sinh ; có một số anh, chị, em đã có một ngộ-nhận trong sự thi rớt ; mà oán than, toan làm uổng phí cả một thời xuân, nên cuốn sách này được đem phiên dịch và đưa lên khung ấn-loát, tưởng không phải là vô ích vậy.

Còn nói về phương-diện văn-chương thì : « Nhân tài như bách hoa » đủ các màu sắc. Sự ưa thích từng màu, là do ý riêng của mỗi người. Trong địa-hạt tư tưởng, thường thấy có chỗ dị đồng. Cuốn truyện Thúy-Kiều của Nguyễn-Du, cuốn Le Cid của Corneille, có người cho là hay, có người cho là dở, là lẽ rất thường.

Lòng thị hiếu của người tuy có khác, nhưng bất luận ở Thời-đại nào, ở xã-hội nào, cuốn sách này vẫn có một giá-trị đặc-biệt đối với Quý-vị Độc-giả muốn thưởng thức cái tinh-hoa của Hán-học và khảo cứu cách xử-thế theo tinh thần Đạo đức và Luân-lý của các bậc Hiền-triết thời xưa.

Vả chăng, những sự trừng thanh, khuyến thiện, duy trì đạo lý, đương được khuyến khích, thì cuốn sách này, có thể ví như ngọn đèn soi sáng, chỉ đường dẫn lối, giúp cho những ai muốn hướng về điều THIỆN.

Đó là mục đích duy nhất của cuốn sách này vậy.

Saigon, ngày trùng cửu năm Nhâm-Dần.

(Tháng 10 năm 1962)

Dịch-giả Đạm-Nguyên

***
TẬP ĐĂNG-KHOA-LỤC-SƯU-GIẢNG 登科錄搜講

Tên Sách là « SƯU-GIẢNG » 1 thủ nghĩa gì ? Có nghĩa là : « sự việc tuy ở trong vòng kín đáo, tế-vi, nhưng chính là căn bản của sự thi đỗ », (Đăng Khoa), nên không thể không sưu tầm đến nguồn gốc được. Việc kể ra đây, là để khuyên răn người tương lai, nên không thể không giảng giải ra được.

Tôi nghĩ : Phú quý là điều người ta ham muốn nhất, mà trong vòng phú quý thì khoa danh là trọng hơn cả. Lòng mong muốn của người ta là khoa danh. Trong khoa danh thì nối đời là khó, cho nên người đời mong muốn, tức là việc quý báu của trời đất. Họa và phúc không biết cửa nào mà tìm, mà Trời đất có dành riêng cho ai đâu ?

Thiên hạ biết bao người, (những người theo về nghề thi cử cũng không ít), có người thi đỗ, có người đỗ rồi ra làm quan giỏi giang, có người sự nghiệp tầm thường, có người được trọn đời vinh hiển, có người lại không được lệnh chung (bất đắc kỳ tử) có người thọ, có người yểu 2 ; có nhà đỗ đạt chỉ một hai đời, có nhà đỗ đạt liên tiếp đến ngoại hai mươi đời ; có người đỗ sớm từ 17, 18 tuổi ; Người được hoàn toàn, người bị thiếu thốn, không đều nhau, đó có phải là tự nhiên mà sinh ra thế đâu ?

Theo luật thừa trừ của Tạo-Hóa thì hoặc cho hưởng phúc, hay không cho, đó tất phải có thế nào mới nên nỗi thế ? Có 2 thuyết sau đây :

Cùng là loài cây, mà cây có gốc sâu, thì lá mới tốt, cùng là cái chuông, mà chuông có sức lớn thì tiếng mới vang. Vật đều thế cả, huống chi là người.

Kinh Dịch có câu : 積善之家必有餘慶 « Tích thiện chi gia tất hữu dư khương ». (Nghĩa là nhà nào tích lũy được nhiều thiện, ắt là có phúc để lại về sau). Vua Tống Nhân-Tôn cũng nói : « Phàm người bề tôi nào đã có khoa danh, hưởng phúc lộc, tất nhiên cha mẹ đã tích đức ». (Câu này xuất xứ ở Uyên-Giám). Hãy coi việc Thám-Hoa giáng sinh, (trong truyện Công-Dư-Tiệp-Ký) và coi các điều chép ở Đan-quế-Tịch 3, thì sẽ thấy sự cảm-ứng giữa trời và người, không phải là ngoa-truyền.

Thế cho nên, nhà nào đời trước có nhiều âm-đức thì sau con cháu tất được hiển vinh. Đường khoa-danh, toàn hay không toàn, bền lâu hay ngắn ngủi, cũng đều tùy theo âm-đức dầy hay mỏng…

Vậy thì bảo nguồn gốc khoa cử là ở Thế-Trạch 4, là một thuyết.

Khoa danh rất trọng, nên phải căn cứ vào phúc-ấm của đời trước. Nhưng cũng phải người có hạnh nghĩa có thể đáng được khoa danh ấy thì Hoàng-Thiên mới giao phó cho.

Kinh thi có câu : 瑟彼玉鑽黄流在中愷悌君子福綠降 « Sắt bĩ ngọc toàn, hoàng lưu lại trung, khởi dễ quân-tử, phúc lộc du giáng » 5. Chén ngọc mịn màng trong đựng rượu vàng, (rượu quí) cũng ví như người quân-tử có đức trung hậu, phần được hưởng phúc lộc của trời dành cho 6. Rượu vàng là thứ rượu quí, pha uất kim ; chén ngọc là vật quí, để đựng rượu quí 7. Là ý nói : lộc chỉ cho người có đức, mà phúc thì không đến kẻ gian tà. Hãy xem câu chuyện truyền-lô (Xướng danh) của Tiến-Sĩ họ Lưu (Trong truyện Công-Dư Tiệp-Ký), và xem trong Đan-Quế-Tịch đã chép, thì thấy giữa trời và người có cảm-ứng, không sai.

Bởi thế trước lúc thi, trên Thiên-Đình đã cân nhắc đức-trạch đời trước của từng nhà, và hạnh-kiểm của từng người, rồi mới tùy theo phúc-trạch dày hay mỏng, mà cho đỗ-đạt hay không, gián hoặc cũng có những người hạnh kiểm khuy-khuyết (xút kém) mà cũng được đỗ đạt, đó tất nhiên là nhờ ở đức-trạch của tiền-nhân người ta rất dày ; ngoài ra còn phải giữ gìn hạnh kiểm cho chính đính, rồi mới có thể nói đến đỗ đạt được. Vậy hạnh-kiểm của chính bản-thân cần phải có là một thuyết nữa.

Thế thì nên phải lo sợ, không liên lụy đến âm-đức, mới có thể dành cho con cháu về sau được.

Ai chả mong thân mình được hiển vinh. Theo thuyết đức-hạnh, thì mình tất phải lo lắng sợ làm dơ bẩn hạnh kiểm, mới có thể tính đến việc vin bẻ cành Đan-Quế trên cung-trăng.

Ta suy xét kỹ thì thấy khoa danh phải đâu chuyện dễ. Nhân thế mới đem những điều đã được mắt thấy tai nghe ; rồi đem Đăng-Khoa-Lục ra mà tìm tòi, giảng giải, chưa được một phần trăm, nhưng cũng tùy biết được thế nào thì ghi chép thế, và phụ thêm ý kiến của mình, ngõ hầu làm cho di tích của các bậc tiền-bối không bị mai một ; và cho lũ con cháu có chỗ khảo xét ; để khỏi phải dạy bằng miệng đó thôi, đâu dám nói đến chuyện dạy người.

f730082c07904cead43205826e9fc6e01625041359.jpg

Đăng Khoa Lục Sưu Giảng - Trần Tiến

Thơ-văn của ta ngày trước, cũng như của Tàu, có nhiều đặc-tính : ý-tứ dồi dào tuy lời văn thưa-thớt, điều nhận-xét được chứng-dẫn phân-minh, câu nhạt-nhẽo thì tô nên vẻ đặm-đà, mà chiều thô-lậu cũng đổi ra màu thanh-nhã.

Đó là kết-quả của một phương-pháp đặc-biệt : tác-giả thường nhắc tới thơ-văn cũ hoặc sự-tích xưa. Thơ-văn ấy, sự tích kia, gọi là ĐIỂN-CỐ, mà phép làm văn như thế, gọi là DỤNG ĐIỂN.

Cho nên muốn hiểu thấy thơ-văn cổ nước nhà, tất ta phải biết điển.

Gần đây, đã có những lời chú-thích ghi-chép ngay trong nhiều tập thơ-văn, hoặc biên-soạn thành mấy quyển từ-điển rất quí. Nhưng chúng tôi còn mong có thêm một BỘ ĐIỂN-CỐ CHÍNH CỔ-NHÂN BIÊN-CHÉP, vừa kỹ vừa vui, dễ lôi-cuốn cả những người không hay để ý đến thơ-văn cổ.

Muốn đạt được mục-đích ấy, chúng tôi trộm nghĩ : phải góp-nhặt những truyện ngắn ly-kỳ với thơ-từ tuyệt-tác, trong sách chữ Hán, mà nhà văn của ta hay dùng làm điển, đem dịch ra nôm, câu truyện không thêm-bớt, thơ-từ theo nguyên điệu ; những truyện ngắn ấy thường là bài chép sẵn-sàng, lấy được nguyên-vẹn, nhưng có khi là nhiều đoạn rải-rác trích ra rồi ghép lại với nhau. Vả trên đầu mỗi truyện, có in những câu văn hay của nhiều tác-giả đã dùng truyện ấy làm điển.

Như vậy, nhà sưu-tầm có thể thấy được những chi-tiết khá đầy-đủ, và so-sánh được những cách dùng điển của nhiều tác-giả khác nhau ; người giải-trí ham đọc truyện lạ thơ hay, nhớ được dễ-dàng, rồi dần-dần có thêm kiến-thức để hiểu thơ-văn cổ, mà không ngờ rằng khi giải-trí kia, chính là khi học-tập.

Quan-niệm về một bộ Điển-cố như vậy, vào hồi 1941, chúng tôi có trình với gia-tiên-nghiêm, tác-giả Bút-hoa thi-thảo, để xin thực-hiện ngay. Nhưng sự phiên-dịch mới bắt đầu, thì dịch-giả phút đà tạ-thế.

Sau, chúng tôi đã góp sức với mấy nhà ưa-chuộng thơ-văn cổ để tiếp-tục công-việc : vừa xong được 80 điển theo thứ-tự A B C, thì cuộc chiến-tranh làm cho phải bỏ dở, mà bản-thảo cũng bị thất-lạc.

Nay chúng tôi lại theo đường-lối cũ để thu-thập tài-liệu. Được đến đâu, in ra đến đấy thành tập nhỏ, chờ khi trọn bộ mới lập thành mục-lục tổng-quát theo thứ-tự A B C.

Vậy những bài sau đây, của nhiều dịch-giả, sẽ không xếp theo mục-loại nào, chỉ cốt cho dài-ngắn xen nhau, lỗi văn thay-đổi, để các bạn thấy vui mà ham đọc.

Hà-nội, tháng Mạnh-đông, năm Quí-tị 1953

122ce0f153b28b49924c18f60471a5ab1624871345.jpg

Điển cố Truyện Và Thơ

Sau một trận càn dữ dội của giặc Pháp, cha mẹ đều chết, hai chị em Nguyệt và An phải rời bỏ quê hương, trốn chạy sự truy lùng và tàn sát gắt gao của giặc. Họ trôi dạt đến một ngôi chùa và được sư cụ trụ trì dang tay cứu vớt. Từ đây, số phận An và Nguyệt gắn bó với chùa Sọ và làng Sọ - quê hương thứ hai của mình.

Làng Sọ, một làng quê bé nhỏ vốn êm đềm và hiền hòa như bao làng quê Việt khác, trong vòng nửa thế kỷ đã trải qua hai cuộc chiến tranh tàn khốc và những biến động lớn lao. Số phận của ngôi chùa làng và những con người gắn bó với nó rồi sẽ ra sao?

Đội Gạo Lên Chùa được viết theo lối cổ điển, mang tính luận đề về ảnh hưởng và vai trò quan trọng của đạo Phật trong đời sống tâm linh người Việt. Tiểu thuyết khắc họa sâu sắc nét đẹp của văn hóa Phật giáo trong mạch nguồn văn hóa dân tộc và được xem như một sự gợi mở về lối sống Phật giáo trong xã hội hiện đại hôm nay.

119d20189a489c201166d9c1ab47b95b1692669874.jpg

Đội Gạo Lên Chùa

Tối hôm đó, trước cửa sổ nhà 176 đường Carreau, xe ô-tô mấy chục chiếc đỗ chật ních cả hai bên đương. Trong nhà, đèn thắp sáng như ban ngày, từng tấm cửa mở rộng, tia vào mắt khách qua đường, sau khi vượt qua một thửa vườn rộng rãi.

Tiếng kèn hát, truyền sang máy vô tuyến điện, vang động không trung, vẳng xa tới mấy trăm thước. Trong nhà tựa hồ một nơi công quản giữa ngày hội, tấp nập kẻ ra người vào như cối như nêm. Khách phần nhiều là những kẻ giầu sang quý phái, ăn mặc rất sang trọng, cử chỉ rất nền, cười to nói lớn, tạo ra một cảnh vừa huê mỹ, vừa náo nhiệt. Các con hầu đứa ở đi lại lăng xăng, coi bộ bận nhiều công việc lắm.

Hỏi thăm chúng, mới biết đó là húy nhật cụ “Thượng” ông, nên từ các thân bằng cố hữu, cho chí các quan phủ huyện những địa hạt cụ cai quản thủa trước, các lý trưởng hào mục người làng Cụ, cùng các kẻ nhờ ơn Cụ đã tác thành cho, ai ai đều nhớ ngày giỗ đến đánh chén no say một bữa. Ta thử theo bọn ấy đi vào nhà một chút, len vào cũng thực khó lòng. Người, chỗ nào cũng là người, la liệt trên thềm dưới sân trong nhà, ngoài ngỏ, đâu đâu cũng chật những người. Thực là một ngày đại hội. Trừ mỗi một buồng mà Cụ bà cô Suzanne dùng làm phòng ngủ, chỗ nào cũng bị chiếm cứ cả. Bên ghế đặt không biết bao nhiêu giấy, những mâm cỗ bầy ra không ai có thì giờ đếm được. Ngoài sân, phải căng vải, căng cót làm rạp, phải giải chiếu xuống đất cho thiên hạ ngồi.

Trâu bò hôm đó giết hai con, lợn gà không kể. Buổi hội họp như thế thực là hiếm có, một ông quan giầu sang, nhưng ít người yêu, dễ đâu, sau khi chết, được bà con quý mến đến thế này?

Trong buổi tưng bừng nhộn nhịp ấy, chắc cô Suzanne bận lắm. Bận vào ra chỉ bảo công việc cho người nhà đầy tớ, bận vào bếp trông coi cơm nước cỗ bàn, bận đón mời tiếp rước các ông các bà, bận lắm, bận lắm lắm… Chả thế mà chẳng gặp cô đâu cả, tìm khắp trong ngoài vẫn chưa thấy bóng cô. Chỉ thấy các cháu giai, cháu gái cô cắt nhau mỗi người một việc, chỉ thấy chị em bạn cô thay phiên nhau chạy chọt tung tăng, chỉ thấy bà mẹ cô ngồi đón tiếp các thân bằng cố hữu.

Ô hay! Vậy thì cô đâu?

Tìm mãi, kiếm mãi, xục mãi tận đến phòng riêng của cô, mới được thấy cô rũ rượi, âu sầu, mắt đỏ hoe, tóc bù rối, quần áo tả tơi, ôm mặt nằm khóc. Bên cạnh giường, cô Tuyết Tiên ngồi vuốt ve, khuyên giải cô bằng những lời dịu dàng thỏ thẻ, nghe êm lọt đến tận xương. Thế mà, càng nghe bạn dỗ bao nhiêu, cô càng hu hu khóc lớn!

Cô thương cha mà khóc chăng? Ngày giỗ Cụ Thượng làm cho cô nghĩ đến thân phận bồ côi, thương mẹ góa bụa, thương hai anh chết trẻ, rồi đau lòng sinh ly tử biệt mà khóc chăng? Nếu vậy, cô thực là người hiếu thảo!

Nhưng, nghe lời cô than vãn, nghe tiếng bạn cô khuyên lơn, ta lấy làm kinh dị, ngạc nhiên, vì giọng nỉ non không phải tại thương cha thương anh mà bi thiết.

– Chị làm hại em! Em quá tin hai thằng ấy thành ra bị chúng lừa một cách tàn nhẫn. Chúng lợi dụng lòng ngay thật của em. Chả qua chỉ tại chị! Nếu chị không dẫn chúng đến, thì có đâu chúng lấy lại được đồng tiền Vạn Lịch bằng vàng.

– Cái đó có phải tại em đâu? Dẫn chúng đến là bởi muốn làm lợi cho chị; còn sự chị không nhận biết đồng nào thực, đồng nào giả; thì có tại em à? Chả qua chị lừa chúng, chúng mới cố tình lừa lại chị chớ! Nhưng mà, không sợ chị ạ, em sẽ giúp chị báo thù này cho được mới nghe! Dẫu vì thế mà hủy thân hoại thể em cũng không ngại!

– Em thề rằng có làm cho hai thằng ấy khốn khổ cực nhục một phen, em mới hài lòng. Có đời thủa nào một đồng tiền giả bằng vàng, cân chỉ non một lạng, nó đem bán cho mình đến một giá sáu trăm! Nó lừa mình mất hơn bốn trăm tư đó! Giá một lạng vàng bây giờ chỉ sáu mươi sáu đồng là cùng. Thế nào chị em mình cũng phải đòi lại cho kỳ được số tiền ấy mới khỏi thẹn và thua thiệt! Nó cười mình đến chết mất thôi!

Nói rồi, nghiến răng mắm lợi, trợn mắt tức tối, Suzanne nguyền rủa Nguyễn Hữu Tề. Nguyền rủa chán, nói chán mồm, lại ôm mặt khóc. Tuyết Tiên phải vỗ về an ủi bạn, dỗ nín đi.

Chẳng hay vì cớ gì Suzanne cho mình bị lừa, tủi thân đến nỗi phải khóc? Vừa mới ít lâu nay, nàng còn vui vẻ sung sướng, tự túc lắm. Khi nàng mua được đồng tiền vàng bằng một giá sáu trăm, nàng lấy làm mãn nguyện vô cùng. Nàng chỉ định hễ ăn giỗ cha xong thì bay ra Sầm Sơn khuân của kho vàng về Hà Nội. Ai ngờ đâu, vài ngày trước đây, nhân sắp đến kỳ húy nhật Cụ Thượng, các con cháu ở các nơi kéo về đông đủ, đầy nhà; rồi vì thế, sự bị mắc lừa bỗng có kẻ tán ra, khiến cho Suzanne cụt hứng và thất vọng.

Từ buổi mua được của báu, bất cứ gặp ai, Suzanne cũng đem ra khoe, lộ ra vẻ dương dương tự đắc. Nàng gặp người cháu lớn tuổi nhất ở Nam về, vội vã ngỏ cho cháu biết sự vui sướng mua được đồng tiền Vạn Lịch.

– Đấy! Hôm ở Sầm Sơn, anh trả họ đến năm trăm, mà họ nhất định không bán; đến bây giờ, họ vì cô, đem lại tận nhà xin để lại, cô giả có sáu trăm, là họ vội bán ngay! Thế nào! Anh có phục không?

– Phục lắm, nhưng cô cho cháu xem một chút.

– Chưa xem được! Để chốc nữa! Đợi đến chiều, hội họp đông đủ mặt, bây giờ cô sẽ cho xem!

Đến tối cơm chiều xong, nhân các cháu tụ nhau đủ mặt cả, Suzanne mới trịnh trọng đưa ra hai hộp đựng tiền. Người cháu cả đỡ trước lấy, mở ra xem, ngắm đi ngắm lại, so sánh hai đồng rất kỹ lưỡng, rồi bỗng xám mặt lại, nghiêm nghị bảo Suzanne:

– Cô bị lừa rồi, cô ạ! Chúng nó “bịp” cô rồi! Cô mất toi sáu trăm bạc!

Mặt Suzanne tái lại. Nàng giẫy nẩy:

– Bị lừa? Anh bảo thế nào là bị lừa?

– Để yên, cháu cắt nghĩa rõ cô xem:

Đây này, cô ngắm đồng tiền bạc này đã. Nó vì bằng bạc nên được đúc bằng nguyên chất không bị pha, và ruột không rỗng. Cô thử sờ nó mà xem có phải bởi ngâm ở dưới nước lâu ngày, mặt nó đã xạm đi không? Lại bị sóng vỗ vào cát bị cọ vào da, nó trơn lì, không nham nhám. Một chứng cớ nữa là những chữ chạm, và hai con rồng mé sau, trông các nét không rõ rệt.

Cô lại xét kỹ đồng tiền vàng này. Có phải mặt nó nham nhám không? Có phải các nét chữ và các vành cạnh sắc quá không? Cô phải nó nặng và đặc không? Có phải nước vàng trông còn mới còn đỏ không? Có phải hai lỗ cũng có sáu dây ngũ sắc không? Tôi xin nói rõ cô biết. Nếu là đồng kim tiền, không khi nào được đặc ruột là một nhẽ. Ngày xưa, ngày nay cũng vậy, dù là của vua ban, ai hơi đâu đúc tiền vàng đặc bao giờ? Tất thế nào cũng đúc rỗng, trong ruột có cốt bạc hay đồng. Nếu đồng tiền này thực, tất nó phải mòn ít nhiều, mà khi giáng nó xuống đất, nó kêu “bình bịch” chớ không kêu sang sảng. Một chứng cớ rõ ràng đồng tiền này còn mới, là cái tua. Dẫu là một cái tua cũ, nó cũng không phải là cái tua buộc vào đồng tiền từ thửa xưa. Đã một trăm năm mươi năm nay, lại ngâm tận đáy bể, thì còn đâu là tua mà buộc? Chỉ đã mục nát ra rồi còn đâu mà cũ với mới nữa! Cái tua này, cũng như đồng tiền, đều là của giả cả. Nhưng có một điều, là kẻ đánh lừa cô rất có lương tâm. Chẳng qua tại cô vụng suy nên mắc bẫy. Nó cốt buộc cái tua để cho cô biết – hoặc có người biết – đồng tiền này là giả. Nếu nó định làm cho cô bị u mê ngu muội mãi mãi, mà vẫn không biết mình bị lường đảo, thì nó tất mài bớt đồng tiền đi, lấy thuốc bôi cho xám lại, rồi tháo bỏ tua ra. Như thế, dẫu có tài thánh cũng không biết được, nhất là khi nó cũng bắt chước làm cốt chì hay cốt đồng giống như đồng tiền thật. Cô đã tỉnh ngộ ra chưa?

Suzanne càng nghe nói, càng lo sợ tái mặt đi, đến lúc hiểu biết mình bị hai chàng thiếu niên kia lừa gạt một cách tàn nhẫn, nàng vừa tức tối uất ức, vừa hổ thẹn tủi thầm, bất giác ôm mặt khóc nức nở.

Rồi từ buổi ấy, nàng khóc suốt ngày suốt đêm, bỏ cả ăn uống, kể cả giỗ bố, ai khuyên nhủ cũng không nghe. Mãi đến khi Tuyết Tiên đến nơi, hết sức vỗ về an ủi, bây giờ nàng mới nguôi nguôi chút đỉnh, chịu ăn một cốc sữa tươi. Dần dà, Tuyết Tiên dịu dàng bầy cho nàng một kế sách, một chiến lược mới, để đoạt lại đồng tiền vàng thật.

oOo

Trên hòn Trống Mái, một đêm hè trong sáng, hai cái bóng ngồi trên mặt đá, vẽ lên nền đen xẫm của non nước một cái bóng xẫm hơn, hoạt động giữa vùng yên lặng.

Tiếng sóng nước rập rềnh đập vào khe đá vẳng ra một điệu âm nhạc thiên nhiên, nghe nhịp nhàng và tình tứ, tình tứ chả kém gì giọng nỉ non âm thầm của cặp tình nhân ngồi rì rầm nói chuyện, những mẫu chuyện ai nghe cũng phải buồn cười, vì nó không đầu không đuôi, không có nghĩa lý gì cả. Thế mà một lời trong môi người con gái vừa lọt ra, anh con giai hình như mê man ngây dại, kính cẩn mà đỡ lấy, chỉ sợ nó bay lạc vào tay một kẻ lạ mặt nào.

Những mẩu ái ân, chả biết nó đượm vẻ gì thiêng liêng bí mật mà có mãnh lực vô địch biến những tiếng vô nghĩa thành những câu văn hoa, biến những lời nhạt nhẽo thành những nguồn ân suối ái? Một người nào không mê man trong cảnh say gái, vô phúc bị nghe phải câu chuyện của một đôi nhân ngãi hoặc tình cờ đọc phải một bức “tình thư”, tất không bị nôn ruột mà chết cũng phải bực mình khó chịu, không hiểu tại sao trên đời lại có chuyện phi lý thế bao giờ. Tuy nhiên, anh nói ra, thì chị tít mắt mà cười; chị nói ra chưa dứt câu anh đã thưởng chị bằng một cái hôn hai phút, mặc dầu những lời nói đó lạt như nước ốc, chán như cơm nguội, vô duyên như một câu pha hề không có ai cười. Thế mà anh chị đều ra vẻ đắc ý lắm, hú hí như đôi chim bồ câu, ríu rít như đôi chim phỉ thúy, mê mân trong cuộc ái ân đầy đủ, giữa thế giới biệt lập của mình, không nghĩ đến, không hiểu biết, ngoài ra, còn có vũ trụ nào nữa. Bao nhiêu thời khắc quan trọng nhất của đời người, bao nhiêu cảnh đẹp tuyệt diệu nhất của Tạo hóa, tựa hồ như thu cả lại để chung đúc ra cái phút yêu đương thấm thía, giữa vùng non nước, gió mây…

Phải. Giữa vùng non nước, gió mây, chỉ có phút yêu đương là mầu nhiệm, là bất hủ, là đáng ghi đáng nhớ trong muôn ngàn phút thiêng liêng dệt thành quãng đời linh hoạt của con người. Ấy chính bởi ái tình dìm người ta vào một gầm khoái lạc huyền diệu quá, chính bởi trong lúc say mê ta được hưởng những giờ sung sướng quá nên nhiều khi bị tâm hồn lẫn xác thịt tiêu tán đi vì cảm giác êm đềm thấm thía, ta không thể nào tự chủ được nữa, đành mặc cho cuộc ái ân đưa mình đến bờ bến xa lạ, nguy hiểm đến đâu cũng cam lòng. Không một kẻ anh hùng nào, không một bực vĩ nhân nào, dám tự phụ mình đủ sức, đủ gan, chống chọi với tình yêu được. Đã yêu, dẫu anh hùng, dẫu vĩ nhân đều là trẻ con cả, Thánh Hiền, nếu đã để ái tình chui lọt vào tâm trí cũng đâm mê như những kẻ tầm thường.

Biết mùi vị ái tình, trong đời không còn cho mùi vị nào là hơn nữa. Bởi thế giữa lúc được đem lên, môi sắp uống cái ly ái ân say sưa, thơm ngọt, ta không hề quan tâm đến ảnh hưởng của sự say sưa ấy một khi cốc đã cạn rồi. Người giai nhân, vì ai ta được nếm vị ái tình, có bảo ta chết, có bảo ta hủy hoại cả công danh thân thế, có khi ta cũng chẳng từ nan.

Yêu như thế mới là yêu đến cực điểm. Người đã yêu đến cực điểm, chưa chắc đã là người điên rồ dại dột, thế nhân đáng lẽ đừng nên chấp trách chê bai.

Tủ Sách

Chàng đi theo nước

Lan Khai

Chàng kỵ sĩ

Lan Khai

Chiếc lư đồng mắt cua

Nguyễn Tuân

Chữ nghĩa truyện Kiều

Lê Văn Hòe

Chuyện đời xưa

Trương Vĩnh Ký

Chuyện giải buồn Q1

Paulus Của

Chuyện xưa tích cũ

Sơn Nam & Tô Nguyệt Đình

Đại Nam quốc sử diễn ca

Lê Ngô Cát, Phạm Đình Toái

Đăng Khoa Lục Sưu Giảng - Trần Tiến

Nguyễn Đức Đạm

Điển cố Truyện Và Thơ

Phan Thế Roanh

Đội Gạo Lên Chùa

Nguyễn Xuân Khánh

Đồng tiền Vạn Lịch

Tchya